KOLEKCJA DRZEWORYTÓW LUDOWYCH W SŁOWACKIM MUZEUM NARODOWYM W MARTINIE

Kolekcja drzeworytów ludowych w Słowackim Muzeum Narodowym w Martinie

Słowackie Muzeum Narodowe (w skrócie SMN) w Martinie jest jedną z czołowych instytucji kultury w Słowacji. Obecnie SMN w Martinie składa się z siedmiu specjalistycznych jednostek, a jedną z nich jest Muzeum Etnograficzne, które koncentruje się na zachowaniu, badaniu, dokumentowaniu i prezentowaniu kultury ludowej w Słowacji. Jego kolekcję stanowią nie tylko zbiory etnograficzne, lecz również archeologiczne, historyczne i kulturowo-historyczne. Najobszerniejszy jest zbiór etnograficzny, gromadzący przedmioty z dziedziny kultury materialnej, duchowej i społecznej.

Zbiór drzeworytów ludowych w SMN – Muzeum Etnograficznym (w skrócie SMN – EM) w Martinie, będący częścią kolekcji Sztuka ludowa, składa się z 28 obiektów. Jest to cenny zbiór: drzeworytów, form do drukowania naściennych obrazów sakralnych oraz odbitek ludowych z XVIII i XIX wieku.

Na pierwotną technikę druku za pomocą drzeworytów poprzecznych lub wzdłużnych na terenach słowackich wpłynęli rytownicy niemieccy, z których inspirację czerpali miejscowi twórcy działający przy większych drukarniach[1], gdzie następnie wykonywano ilustracje – grafiki ludowe. W Słowacji zachowało się stosunkowo mało takich grafik, czego przyczyn można upatrywać w tym, że wyparły je wyżej cenione wśród warstw ludowych malowidła na szkle. Wiele drukarni używało drzeworytów do drukowania, starsze formy były niekiedy przerytowywane. Ponieważ drzeworyty nie znajdowały się w centrum zainteresowania kolekcjonerów, a zatem nie zachowały się w dużych ilościach, zbiór drzeworytów ludowych w SMN-EM można uznać za obszerny, a ze względu na swój charakter co najmniej rzadki.

W skład przedmiotowego zbioru wchodzą kompletne kolekcje drzeworytów, które można zdefiniować na podstawie ich charakteru. Unikalna jest kolekcja drewnianych klocków, które zostały „przyjęte w opiekę” w 1901 roku, jak podaje zapis z Księgi Nabytków z tego samego roku. Darczyńcą był Václav Holouň z Pezinka, a kolekcja została odnotowana jako „7 rzeźbionych desek”[2]. Są to drewniane klocki o tematyce sakralnej z XVIII i XIX wieku, służące do drukowania grafiki naściennej większych rozmiarów. Motywami tematycznymi tych drzeworytów są Chrystus w grobie, Pieta Šaštíńska, św. Jan Nepomucen, Święta Rodzina, Matka Boska Bolesna, Praskie Dzieciątko, św. Katarzyna, Jezus na krzyżu i Madonna z Dzieciątkiem. Zostały one wykonane techniką płytkiego rytowania, przy którym stosuje się szrafowanie. Odznaczają się bogatą ornamentyką i symboliką, należy podkreślić również precyzję rytowania. Autorstwo klocków jest niejednoznaczne, przypuszczano, że ich autorem był Imrich Spevák z Jastrabej, żyjący na przełomie XVIII i XIX wieku. Rodzina Speváków przez pokolenia zajmowała się wędrownym kramarstwem[3] i właśnie na podstawie spuścizny Jozefa Speváka, uznawanego za ostatniego słowackiego kramarza, brano pod uwagę autorstwo najstarszego znanego członka rodziny, Imricha Speváka. Według najnowszych ustaleń uwzględniających poziom techniczny form odznaczających się dużym profesjonalizmem i renesansowym szrafowaniem, które na początku XIX wieku wyszło już z użycia, można przypuszczać, że rodzina Speváków nie była twórcą tych form, a jedynie miała je w posiadaniu. Rodzina prawdopodobnie zakupiła starsze formy ze względu na zainteresowanie odbiorców i wykorzystywała je do drukowania grafik w drukarniach w środkowej Słowacji[4].

Kolejną interesującą kolekcją są drewniane klocki do druku kart pasjansowych. Konkretnie mowa o trzech sztukach dwustronnych klocków i pięciu jednostronnych do tzw. kart typu niemieckiego, z talią zawierającą 32 sztuki kart z liczbami rzymskimi i figurami oraz czteroma kolorami (kier – serce, pik – wino, trefl – żołądź, karo – dzwonek). Kolekcja karciana zawiera 11 różnych motywów, przy czym w górnej części każdej karty znajdują się kolory i figury, zaś w dolnej tekst sugerujący symbolikę przypisywaną karcie. Karty oznaczone sercem i winem opisują relacje międzyludzkie, dzwonkami – dotyczą spraw majątkowych, zaś żołędziami – mają negatywne znaczenie. Kolekcję klocków do drukowania kart pasjansowych Andrej Kmeť, założyciel Słowackiego Towarzystwa Muzealnego (słow. Muzeálna slovenská spoločnosť), otrzymał od Emílii Juštovej (Justovej) z Bańskiej Szczawnicy i jak wynika ze źródeł[5] do zbiorów muzeum trafiły one w latach 1904 i 1905. Na podstawie znaków formalnych rytowań przypuszcza się, że ich autorem jest Vinco Obesko z Bańskiej Szczawnicy, który mógł wykonać klocki do drukowania kart w połowie XIX wieku[6].

Zbiór drzeworytów ludowych zawiera także mniejsze klocki o tematyce świeckiej i sakralnej używane do wykonywania odbitek o charakterze jarmarcznym i pielgrzymkowym. Pod względem tematycznym szerzej reprezentowane są motywy sakralne – zwłaszcza przedstawienia maryjne i postaci świętych, które drukowano w modlitewnikach, czy jako obrazki dewocyjne. Świecką tematykę reprezentują figury zwierząt umieszczane w kalendarzach lub szopkach betlejemskich przeznaczonych do samodzielnego wycinania. Przeważająca część tych drzeworytów, które pozyskał Andrej Kmeť i w latach 1904 i 1905[7] przekazał do zbiorów muzeum, pochodzi od wspomnianej już Emílii Juštovej (Justovej) z Bańskiej Szczawnicy. Kolejne klocki o tematyce sakralnej pochodzą od antykwariusza i kupca Emila Reifa, który wzbogacił zbiory SMN dużą liczbą przedmiotów w latach 1933 i 1934[8]. Wedle dostępnych źródeł pochodzą one z Bańskiej Szczawnicy i Jastrabej w powiecie Žiar n. Hronom. Autorstwo drobnych drzeworytów do drukowania modlitewników, obrazków pielgrzymkowych i druków o charakterze jarmarcznym można przypisywać wspomnianemu rytownikowi z Bańskiej Szczawnicy, Vincowi Obeskowi, ale nie ma co do tego pewności[9].

Mówiąc o drzeworytach znajdujących się w zbiorach SMN-EM w Martinie należy wspomnieć także kolekcję grafiki ludowej, która składa się z 39 sztuk arkuszy. Są to reprodukcje drukowane w latach 30. i 40. XX wieku w przedsiębiorstwie Kníhtlačiarský účastinárský spolok[10] w Martinie. W zbiorach muzeów, galerii i bibliotek w Słowacji prawdopodobnie znajdują się oryginalne egzemplarze grafiki ludowej[11]. Ciekawym przykładem jest grafika Chrystus pod krzyżem, ręcznie kolorowana odbitka drzeworytu uzupełniona ornamentem kwiatowym i oprawiona w drewnianą ramę ze szkłem. Jest to grafika polskiej proweniencji, o czym świadczy tekst w języku polskim. Jak wynika ze źródeł, grafikę nabyto w 1946 roku, a przedmiot figuruje w ewidencji jako „Kolorowany drzeworyt 1821 r.”[12], o którym jednak brak bliższych danych. Forma, z której wykonano odbitkę jest datowana na rok 1821. Pochodzenia i autorstwa dotychczas nie udało się ustalić, konieczne jest szczegółowe porównanie z polskimi grafikami ludowymi.

Opracowała: Mgr Nadja Balošáková

[1] PASTIERIKOVÁ, M.: Zbierkový súbor ľudové umenie v SNM-EM v Martine. IN: Zborník SNM v Martine: Etnografia.  rocznik XC. Martin: SNM, 1996, s. 110.

[2] Księga nabytków, tom 3, 1900-1911, Archiwum SMN-EM w Martinie.

[3] Produkcja drukarska dla warstw ludowych.

[4] KOVAČEVIČOVÁ, S.: Knižný drevorez v ľudovej tradícií. Bratislava: Tatran, 1974, s. 51.

[5] Księga nabytków, tom 3, 1900-1911, Archiwum SMN-EM w Martinie.

[6] DUŠA, F.: Lidový dřevoryt 18. a 19. století. Brno, 1938, s. 23.

[7] Księga nabytków, tom 3,1900-1911, Archiwum SMN-EM w Martinie.

[8] Księga nabytków, tom 6, 1931-1941, Archiwum SMN-EM w Martinie.

[9] DUŠA, F.: Lidový dřevoryt 18. a 19. století. Brno, 1938, s. 23.

[10] Martinská kníhtlačiareň a vydavateľstvo (do 1936 r.) - przedsiębiorstwo działające w latach 1869-1949, następnie w 1949 r. połączone z Neografią i tworzące spółkę państwową Severoslovenské tlačiarne.

HALAŠA, P., ŠPETKO, J.: Kníhtlačiarsky účastinársky spolok v Martine 1869-1949. Vydavateľská a tlačiarenská činnosť so súpisom produkcie. Martin: Matica slovenská, 1958, s. 10-15.

[11] Z produkcji drukarni w Bańskiej Bystrzycy u Macholda, w Bańskiej Szczawnicy, w Skalici u Škarniclów i in.

[12] Księga nabytków, tom 8, 1943-1949, Archiwum SMN-EM w Martinie.